Có những lúc, ta cảm thấy bất an một cách vô cớ. Chỉ cần ai đó nhìn mình lâu hơn bình thường, cười nói mà không có mình, hoặc đưa ra một quyết định không liên quan đến ta, tâm trí ta đã bắt đầu vẩn đục, suy diễn, lo lắng, thậm chí phòng thủ. Tại sao lại như vậy? Tại sao hành động của người khác, dù không đụng chạm gì tới ta, lại đủ khiến ta xáo động?
Hiện tượng này không hiếm. Nó xảy ra ở khắp nơi. Người ta bỗng nhiên thấy bất an, nghi ngờ, tự vệ, thậm chí phán xét người khác, chỉ vì một hành động khách quan.
Vậy điều gì đang diễn ra trong sâu thẳm nội tâm?
1. Gốc rễ của sự bất an
Bất an thường không xuất phát từ người khác, mà từ những vùng tối bên trong chính mình.
1.1. Trải nghiệm quá khứ chưa được chữa lành
Người từng bị phản bội, bị cô lập, bị xem thường trong quá khứ dễ sinh ra một tâm thế phòng vệ thái quá. Khi người khác cười, họ sợ đang bị chế giễu. Khi ai đó lặng thinh, họ lo lắng bị ghét bỏ. Ký ức chưa được xử lý khiến tâm trí tự động liên hệ, kích hoạt nỗi sợ một cách vô thức.
Tâm lý học hiện đại gọi đây là “vết thương cảm xúc chưa được xử lý (unprocessed emotional trauma)”. Theo nghiên cứu của Tiến sĩ Bessel van der Kolk – chuyên gia hàng đầu về chấn thương tâm lý, ký ức đau buồn không được xử lý sẽ in hằn vào não bộ, đặc biệt là vùng hạch hạnh nhân (amygdala), làm tăng phản ứng lo âu khi gặp tình huống tương tự, dù rất nhỏ.
Plato từng nói: “Nỗi đau chưa được hiểu là nỗi đau sẽ tiếp tục được truyền đi.”
1.2. Lòng tự trọng mong manh
Một người có nội tâm chưa ổn định sẽ dễ lấy người khác làm thước đo cho giá trị bản thân. Họ thường so sánh, phán xét hoặc lo sợ mình sẽ bị bỏ lại phía sau. Khi thấy người khác thành công hay có điều tốt, họ cảm thấy bị đe dọa, dù chẳng ai cố tình như vậy. Sự bất an lúc này là phản ứng của một yếu đuối, chưa đủ tin vào chính mình.
Epictetus, triết gia khắc kỷ, từng dạy: “Không phải sự việc khiến ta khổ, mà là cách ta nhìn nhận sự việc.”
1.3. Tâm lý kiểm soát và thiếu cảm giác an toàn nội tại
Marcus Aurelius: “Nếu bạn lo sợ những gì người khác làm, tức là bạn đã trao quyền điều khiển nội tâm mình cho họ.”
Người bất an thường muốn mọi thứ nằm trong tầm tay. Khi người khác làm điều gì đó ngoài dự kiến hoặc ngoài hiểu biết của họ, họ lo lắng vì không kiểm soát được tình huống. Đây là biểu hiện của nỗi sợ mất quyền kiểm soát, một gốc rễ phổ biến của sự bất an.
2. Mối quan hệ giữa bất an và đa nghi
Bất an là mảnh đất màu mỡ cho đa nghi nảy mầm.
2.1. Bất an tạo ra suy diễn
Một tâm trí bất an thường suy nghĩ quá nhiều. Người đó không nhìn sự việc theo hướng trực tiếp, mà lọc qua hàng lớp suy luận: “Người đó cười nghĩa là đang mỉa mai?”, “Họ rủ nhau đi chơi mà không rủ mình, chắc ghét mình rồi?”, “Sếp gặp riêng người khác, có phải định thay thế mình?”…
Khi bất an không được kiểm soát, nó dễ trượt dài thành sự đa nghi, ghen tị, và phòng thủ.
Khoa học thần kinh chỉ ra rằng, não bộ con người có xu hướng “lấp đầy khoảng trống thông tin” bằng giả định, đặc biệt khi cảm xúc tiêu cực chi phối. Theo giáo sư Lisa Feldman Barrett (Harvard), não không “phản ứng” mà “dự đoán” – tức là khi ta bất an, não sẽ tự động tạo ra kịch bản tiêu cực để chuẩn bị ứng phó.
Đây gọi là “thiên kiến tiêu cực” (negativity bias) – khiến người ta dễ suy diễn hành động của người khác theo hướng có hại.
Seneca từng viết: “Chúng ta đau khổ nhiều hơn trong trí tưởng tượng, ít hơn trong thực tế.”
2.2. Đa nghi làm gia tăng bất an
Ngược lại, khi đã quen với việc nghi ngờ người khác, ta không còn cảm thấy an toàn. Tâm trí luôn trong trạng thái đề phòng, sợ bị tổn thương, lừa dối hoặc loại trừ. Đa nghi không chỉ làm hỏng các mối quan hệ, mà còn làm ta cạn kiệt năng lượng tinh thần.
Aristotle: “Người đa nghi không thể sống hạnh phúc, bởi hạnh phúc cần có niềm tin.”
3. Tác động và hậu quả
3.1. Mối quan hệ trở nên méo mó
Người bất an và đa nghi thường khiến người khác cảm thấy bị kiểm soát, không được tin tưởng, hoặc đơn giản là… mệt mỏi khi ở gần. Họ có xu hướng nhìn mọi thứ theo hướng tiêu cực, làm xấu đi những mối quan hệ vốn dĩ có thể hài hòa.
3.2. Nội tâm không lúc nào được bình an
Sự bất an khiến ta không thể sống trong hiện tại. Tâm luôn nhảy tới quá khứ để so sánh, hoặc đến tương lai để lo lắng. Điều này làm suy giảm chất lượng sống nghiêm trọng: khó ngủ, căng thẳng, dễ nổi nóng, khó tin người, và cô đơn.
3.3. Đánh mất cơ hội phát triển bản thân
Khi ta lo sợ và nghi ngờ quá mức, ta không dám bước ra khỏi vùng an toàn, không dám tin tưởng ai, và từ chối cơ hội. Cái tôi bị tổn thương sẽ tìm cách bảo vệ mình bằng cách… không thay đổi gì cả. Đó là vòng luẩn quẩn của thất bại.
4. Làm sao để chuyển hóa sự bất an và đa nghi?
Đây không phải là điều có thể thay đổi trong một ngày, nhưng hoàn toàn khả thi nếu ta thật sự muốn sống an yên hơn.
4.1. Nhận diện cảm xúc thay vì đàn áp
Hãy thành thật với chính mình: “Tôi đang cảm thấy lo lắng vì điều gì?”, “Nỗi sợ nào đang trỗi dậy?”, “Tôi đã từng bị tổn thương ra sao khiến tôi phản ứng như vậy?”. Nhận diện là bước đầu tiên để chữa lành.
4.2. Trở về với chính mình, xây nền móng nội tâm
Một người vững nội tâm thì người khác làm gì cũng không dễ làm họ dao động. Rèn luyện sự vững vàng bằng thiền định, sống chậm, đọc sách khai mở nhận thức, và giữ lối sống giản dị, biết đủ – chính là cách thiết thực để chữa gốc của bất an.
Như lời Trang Tử từng nói, đại ý là: “Tâm bất động giữa vạn động thì vạn động không thể làm lay động tâm.”
4.3. Học cách tin tưởng, dù là từ những điều nhỏ
Không phải ai cũng xấu. Không phải ai cũng đang phán xét bạn. Hãy thử đặt niềm tin – dù chỉ là chút ít – vào con người và cuộc đời. Rồi bạn sẽ thấy, có nhiều điều tốt đẹp vẫn âm thầm tồn tại.
4.4. Giao tiếp chân thành, đừng đoán mò
Thay vì suy diễn, hãy học cách hỏi một cách lịch sự và thành thật. Thay vì phán xét, hãy chia sẻ cảm nhận của mình với sự mềm mại. Minh bạch trong giao tiếp là liều thuốc giải cho những hiểu lầm do bất an tạo ra.
5. Hãy để tâm được yên
Cảm giác bất an là dấu hiệu cho thấy ta cần quay vào bên trong, để nhìn lại chính mình chứ không phải sửa người khác. Đa nghi không bảo vệ ta khỏi tổn thương, mà chỉ làm ta sống mãi trong chiếc vỏ cô lập.
Nguyên Tác An Hậu
- Tâm tò mò: một thói quen cực kỳ xấu nhất định phải bỏ
- Độc Đoán – Xiềng xích vô hình của lòng kiêu ngạo
- Ba loại khí chất mà người có Đức lớn đều có
Vạn Điều Hay
