Trong kho tàng văn hóa Á Đông — từ Trung Hoa, Nhật Bản đến Việt Nam – cây dâu (桑 – tang) không chỉ đơn thuần là một loài thực vật, mà còn mang trên mình những tầng lớp biểu tượng sâu sắc, trải dài từ thần thoại, triết học, tín ngưỡng đến đời sống thường nhật.
Sự hiện diện lặp đi lặp lại của hình ảnh cây dâu trong nhiều nền văn minh không phải là ngẫu nhiên, mà phản ánh một mẫu số văn hóa chung: con người cổ đại tìm thấy nơi cây dâu hình ảnh của sự sinh hóa, chuyển động và vô thường của vũ trụ.
Cây dâu (桑 – tang) có lịch sử rất lâu đời cả về mặt thực vật học lẫn văn hóa, và nguồn gốc của nó cũng khá thú vị.
Về mặt thực vật học
Cây dâu tằm (Morus spp., phổ biến nhất là Morus alba — dâu tằm trắng) có nguồn gốc từ vùng Trung Hoa cổ đại, được con người thuần hóa cách đây ít nhất 4.000 – 5.000 năm.
Ban đầu, nó mọc hoang ven sông Hoàng Hà, Dương Tử. Người Trung Hoa thời cổ đã phát hiện rằng lá dâu là thức ăn lý tưởng cho tằm tơ (Bombyx mori) – và nghề trồng dâu nuôi tằm phát triển từ đó.
Từ Trung Quốc, cây dâu và nghề nuôi tằm lan dần sang Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam, Ấn Độ và các nước dọc theo Con đường Tơ lụa, rồi vào châu Âu. Đến thế kỷ 6-7, cây dâu bắt đầu được trồng rộng rãi ở Địa Trung Hải. Ở châu Âu, việc nuôi tằm cũng phát triển nhưng không bao giờ đạt đến mức độ tinh xảo như ở Á Đông.
Về sinh học:
- Cây dâu có thân gỗ nhỏ, mềm, dễ uốn.
- Cành dâu mảnh mai, dễ gãy nếu gặp gió lớn, nhưng lại dễ uốn nắn, dễ tái sinh từ gốc.
- Lá dâu mỏng, mềm mại, rất dễ bị dập nát, nhưng lại chính là thứ nuôi dưỡng tằm – sinh ra tơ lụa.
Về triết lý:
“Nhu thắng cương” (mềm thắng cứng) – cây dâu là minh chứng sống động cho nguyên lý Đạo gia:
- Mềm yếu không phải là yếu đuối, mà là thích nghi.
- Mềm yếu có thể nuôi dưỡng, dung chứa, sinh hóa.
Trong Đạo Đức Kinh, Lão Tử viết: “Người sinh ra mềm yếu, chết đi cứng cỏi; cỏ cây sinh ra mềm yếu, khi chết cứng khô. Cho nên cứng rắn là đồng hành của cái chết, mềm yếu là đồng hành của sự sống.”
Cây dâu mềm mại như vậy, nhưng nhờ đó mà bền bỉ, có thể sinh sôi, phục hồi sau cơn bão. Dù mềm nhưng vẫn duy trì được sức sống lâu dài. Từ một chiếc lá mỏng manh, sợi tơ óng ả được sinh ra, tượng trưng cho khả năng sinh hóa vô tận của tự nhiên.
Trong Đạo giáo, cây dâu còn gắn liền với huyền thoại “Tang Hải biến thương điền” (桑田沧海): biển hóa ruộng dâu, ruộng dâu hóa thành biển — hình ảnh quen thuộc diễn tả sự vô thường của thế gian, nơi mọi thứ đều chuyển biến, không gì là cố định.
Biểu tượng của nữ tính, âm giới và năng lượng hộ vệ
Vì thuộc hành Mộc, thiên về tính âm, cây dâu từ lâu được liên hệ với mẫu tính, âm giới, mặt trăng và thế giới nữ thần. Trong nhiều truyền thuyết Trung Hoa và Việt Nam, vườn dâu là nơi cư ngụ của các nữ thần hoặc thần tiên nữ giới.
Ở Việt Nam, dân gian tin rằng cành dâu có thể xua đuổi ma quỷ, trừ tà. Đạo giáo cũng sử dụng roi dâu, vòng dâu trong các pháp sự để chế ngự tà khí. Cây dâu vì thế không chỉ sinh sôi mà còn bảo hộ, là tấm lá chắn chống lại điều ác.
Biểu tượng vũ trụ và khởi nguyên sự sống
Trong Sơn Hải Kinh (tư liệu nền tảng ảnh hưởng mạnh tới Đạo giáo), có nhắc đến Phù Tang (扶桑) — thường được hiểu là một loài cây dâu thần khổng lồ.
Phù Tang mọc ở phương Đông, trên bờ biển Đông Hải. Đây là nơi mặt trời bắt đầu hành trình mỗi ngày: “Phù Tang chi thụ, nhật sở xuất dã” — Cây Phù Tang là nơi mặt trời mọc lên. Đối với Đạo giáo, Phù Tang không chỉ là một cây cụ thể, mà còn là hình tượng vũ trụ:
- Đông phương: tượng trưng cho khởi đầu, sinh khí.
- Dâu thần: gắn với sự trường sinh, bất diệt, tuần hoàn vĩnh hằng.
Trong một số truyền thuyết khác, có 10 mặt trời từng cùng xuất hiện từ Phù Tang, dẫn tới chuyện Hậu Nghệ bắn rụng 9 mặt trời.
Biểu tượng đời sống gia đình và đạo lý hiếu nghĩa
Trong đời sống thường nhật, cây dâu gắn liền với hình ảnh người phụ nữ Á Đông tần tảo: “Đêm năm canh mài kim dệt lụa. Ngày sáu khắc chăm dâu nuôi tằm.”
Cây dâu đại diện cho đức hy sinh, tình mẫu tử và sự bền bỉ lặng thầm của người mẹ, người vợ trong gia đình truyền thống.
Biểu tượng tu luyện nội tâm và trường sinh
Trong Đạo giáo, cây dâu còn xuất hiện trong thuật luyện đan trường sinh bất tử:
- Tang bạch bì (vỏ rễ dâu): thanh nhiệt, kéo dài tuổi thọ.
- Tang thẩm (quả dâu chín): bổ huyết dưỡng thận, được coi là “quả trường sinh”.
Từ đó, cây dâu không chỉ nuôi dưỡng bên ngoài mà còn giúp điều hòa âm dương nội thể, hỗ trợ người tu hành đạt tới sự ổn định nội tâm, trường thọ thuận theo Đạo.
Cây Dâu – Ý nghĩa phổ quát
Qua hàng ngàn năm, từ thần thoại cổ đại đến đạo lý gia đình, từ nghi lễ tôn giáo đến tu dưỡng bản thân, cây dâu hiện diện như một mẫu số chung trong thế giới biểu tượng Á Đông:
- Sinh hóa – Bảo hộ – Tuần hoàn – Điều hòa – Trường sinh.
Trong mỗi nền văn minh, cây dâu vừa mang đặc sắc riêng, vừa hòa chung vào mạch ngầm văn hóa phổ quát: tôn vinh sự mềm dẻo, kiên nhẫn, cân bằng và khả năng thích ứng linh hoạt trước biến đổi của vũ trụ.
Mỹ Mỹ biên tập
Xem thêm
Vạn Điều Hay
