Ngày nay, khi nhắc đến câu nói “Nữ tử vô tài tức là đức”, nhiều người liền vội vã gán cho nó tội danh “kỳ thị phụ nữ”. Họ cho rằng người xưa dùng câu nói ấy để áp đặt, bóp nghẹt tài năng và sự phát triển của nữ giới, buộc họ phải sống cả đời trong khuôn khổ chật hẹp của gia đình.
Nhưng có bao giờ ta thử đặt câu nói ấy trở lại trong hệ thống tư tưởng, bối cảnh xã hội và logic vận hành cổ đại? Liệu đó có thật sự là một câu nói mang tính áp bức, hay là một sự thấu hiểu sâu sắc vai trò – thiên chức – gánh nặng của người phụ nữ?
“Nữ tử vô tài tức là đức”: Câu nói đầy đủ là gì?
Rất ít người biết rằng, câu nói “Nữ tử vô tài tức là đức” vốn không đứng một mình. Câu đầy đủ trong một số văn bản cổ là:
“Phu quân hữu đức tức là tài, nữ tử vô tài tức là đức.”
Nghĩa là: người chồng có đức hạnh đã là tài năng, người vợ không đua đòi tài cán mới là đức hạnh. Không phải không có lý khi xã hội xưa coi trọng đức hơn tài, nhất là trong phạm trù đạo lý gia đình.
Trong xã hội truyền thống, nam giới chủ ngoại, nữ giới chủ nội. Điều này không phải để phân biệt đối xử, mà là sự phân công vai trò tự nhiên theo giới tính – một hình thái tổ chức xã hội dựa trên quy luật sinh học và kinh nghiệm sống. Đàn ông mạnh mẽ về thể chất, có thiên hướng chinh phục và khai phá, nên họ gánh trọng trách ngoài xã hội. Phụ nữ, ngược lại, là người mang nặng đẻ đau, nuôi dưỡng và giáo dục thế hệ tiếp theo – một công việc vĩ đại nhưng âm thầm.
Ba thiên chức bẩm sinh của người nữ
Suy cho cùng, khi một người phụ nữ sinh ra đời, tạo hóa đã trao cho họ ba thiên chức căn bản: sinh đẻ, nuôi dưỡng và giáo dục con cái. Đây không phải gánh nặng – mà là sứ mệnh linh thiêng. Chỉ cần hoàn thành trọn vẹn ba thiên chức ấy, một người phụ nữ đã sống một đời không hối tiếc.
Vậy nếu một người nữ còn ôm lấy mong cầu tài danh, sự nghiệp, thành tựu xã hội giống như nam giới, thì liệu họ có đang ôm quá nhiều việc? Cũng một con người, một vòng đời hữu hạn, nếu vừa làm mẹ, vừa làm vợ, vừa làm người xã hội, liệu người ấy có thể sống thanh thản và hạnh phúc?
Không ít trường hợp trong xã hội hiện đại, những người phụ nữ tài năng, giỏi giang, thành công rực rỡ – nhưng cái giá phải trả là áp lực gấp nhiều lần người bình thường. Họ không được quyền buông lơi vai trò người mẹ, người vợ, người chăm lo gia đình. Họ vừa gánh thiên chức tự nhiên, vừa vác theo kỳ vọng xã hội. Đó là lý do cổ nhân nói: nữ tử có tài, ắt lao lực hơn người. Nữ tử không cầu tài, cũng là một phần phúc khí.
Đừng hiểu sai người xưa
Nhiều quan niệm đạo đức xưa nay bị xuyên tạc trong sách vở hiện đại. Người ta chĩa mũi dùi vào “thất xuất chi điều” – bảy lý do để một người vợ bị ruồng bỏ – mà quên mất rằng, xã hội xưa cũng có vô vàn quy định ràng buộc ngược lại nam giới. Nam giới thường chịu sự kiểm soát của xã hội, pháp luật ngoài gia đình. Nữ giới chủ nội, nên chịu sự quy định của gia pháp – gia tộc, không phải vì thấp kém, mà vì “đạo trường” – trường hoạt động của mỗi giới khác nhau.
Hơn nữa, lịch sử không thiếu những vị vua ban hành pháp luật bảo vệ phụ nữ. Thời Tần Thủy Hoàng – một vị đế vương nổi tiếng cứng rắn và tôn trọng kỷ cương – từng có những điều luật khắt khe với đàn ông ngoài xã hội. Đến mức, nếu người chồng phóng đãng, hoang dâm hay bạo hành vợ, thì người vợ có thể giết chồng mà không phạm pháp. Đó không phải là sự bảo hộ phụ nữ sao?
Khi đức hạnh là tài năng cao nhất
Không chỉ là một câu nói triết lý, tư tưởng “nữ tử lấy đức làm gốc” đã được minh chứng rõ ràng qua các hình tượng văn học cổ phương Đông. Những nữ nhân được tôn vinh trong sử sách và thi văn thường không phải là người tranh đấu, tài ba theo kiểu nam giới, mà là người có trí huệ âm thầm, biết giữ đạo làm vợ, làm mẹ, dưỡng gia tề quốc bằng cái đức sâu như biển.
- Mạnh mẫu – Người mẹ vĩ đại của Mạnh Tử
Mạnh mẫu không viết sách, không làm quan, không nổi danh bằng tài hùng biện hay cầm kỳ thi họa. Nhưng bà là người phụ nữ được ngợi ca bậc nhất trong văn hóa Nho gia nhờ ba lần dời nhà để con trai có môi trường tốt.
Mạnh mẫu “vô tài” theo nghĩa xã hội – bà không tranh đấu ngoài đời – nhưng đức hạnh, tầm nhìn, sự hy sinh và trí tuệ làm mẹ của bà đã nuôi dạy nên bậc thánh hiền Mạnh Tử. Phải chăng đó là “đức lớn ẩn trong vô tài”? Đó là cách người xưa định nghĩa giá trị chân thực của một người phụ nữ.
- Thái Văn Cơ – Người tài nhưng khổ
Trái ngược với Mạnh mẫu là Thái Văn Cơ – một nữ nhân tài sắc vẹn toàn thời Hán. Bà giỏi văn chương, âm nhạc, viết nên thiên cổ tuyệt bút “Văn Cơ phú”, nhưng cuộc đời đầy bi kịch: bị bắt sang Hung Nô, chịu ly tán gia đình, rồi về nước trong hoàn cảnh tổn thương sâu sắc.
Tài của bà làm rạng danh Hán tộc, nhưng cũng là con dao hai lưỡi khiến bà bị cuốn vào những biến động thời thế. Người xưa khi nhắc đến Văn Cơ thường vừa ngưỡng mộ, vừa cảm thán: tài hoa nữ giới thường đi kèm lao khổ, cô độc và bi thương.
- Trác Văn Quân – Tình yêu và tự do phải đánh đổi
Trác Văn Quân, tài nữ nổi danh với mối tình cùng Tư Mã Tương Như, dám bỏ nhà theo tiếng gọi con tim. Cuộc sống vợ chồng tuy có lúc viên mãn nhưng cũng trải qua nhiều phen sóng gió, bởi bà đi ngược lễ giáo. Câu chuyện của bà không bị phê phán, nhưng lại được người xưa kể lại với sự tiếc nuối: tài hoa có thể tạo nên truyền kỳ, nhưng truyền kỳ thường không mang lại bình yên.
- Vương thị – Đức lớn nuôi dòng họ lớn
Phu nhân của Chu Văn Vương, bà Vương thị, không được biết đến vì tài năng, mà vì hiền đức, tề gia khéo léo, nuôi dạy con thành bậc Thánh hiền. Bà được coi là một trong những người đặt nền tảng cho nền chính trị nhà Chu bền vững hơn 800 năm. Đó là một dạng “quốc mẫu” không cần vương miện, mà lấy đạo đức làm nguồn phát ra sức mạnh.
Tài hay đức? Xưa chọn đức làm gốc
Từ những ví dụ trên, có thể thấy: người xưa không bài xích tài năng nơi nữ giới, nhưng coi trọng cách vận dụng tài trong khuôn khổ đức. Một người nữ có tài mà không giữ được đạo nhà, không giữ được lễ giáo, sẽ dễ chuốc lấy bi kịch. Ngược lại, người nữ tuy không nổi bật về học thức hay tài năng, nhưng có thể an phận thủ thường, chăm lo gia đình, nuôi dạy con cái thành nhân, thì được xem là người vợ hiền, mẹ mẫu – điều mà xã hội xưa vô cùng trân trọng.
Từ đó, ta hiểu rõ hơn:
“Nữ tử vô tài tức là đức” không khuyên phụ nữ từ bỏ tài năng, mà nhắc nhở họ biết buông bỏ kỳ vọng phải “gồng gánh” cả thiên hạ như nam giới. Cũng là một sự từ bi của đạo Nho – giúp người phụ nữ giữ được thân, giữ được tâm, sống một đời an yên, không tranh không mỏi.
Hiểu đúng câu nói này là trả lại công bằng cho lịch sử, cho người xưa – và cũng là một sự buông xả cho người nữ hiện đại, vốn đã mỏi mệt trong guồng quay “vừa làm mẹ, vừa làm sếp, vừa làm tất cả”.
Mỹ Mỹ biên tập
Vạn Điều Hay
