Khi nắng hạ chạm đỉnh trời, lúc dương quang rực rỡ nhất trong năm, cũng là khi con người dừng lại một nhịp để lắng nghe tiếng gọi của đất trời, tiếng vọng từ tổ tiên và tiếng nói trong chính cõi lòng mình. Ấy là khi Tết Đoan Ngọ trở về – một ngày lễ cổ truyền không chỉ nhuốm màu truyền thuyết, mà còn chất chứa mạch ngầm huyền vi của trời đất, tâm lý nhân sinh và trật tự âm dương trong vũ trụ sống.
Ý nghĩa của tên gọi Tết Đoan Ngọ trong quan niệm Âm Dương
Tết Đoan Ngọ, theo lý giải từ ngôn ngữ Hán Việt, mang ý nghĩa đặc biệt. “Đoan” là bắt đầu, “Ngọ” là chính ngọ – giờ giữa trưa (11h – 13h), khi mặt trời đứng bóng. Đây là thời khắc dương khí đạt cực thịnh, trời đất chuyển mình, vũ trụ ngân lên một tiết điệu mạnh mẽ. Đoan Ngọ vì thế được coi là một điểm mốc thiêng liêng trong nhịp vận của trời đất, nơi âm dương giao hội, sinh – khắc đan xen, và lòng người cũng cần được điều hòa cho cân bằng với thiên nhiên.
Truyền thuyết Khuất Nguyên – Biểu tượng trung nghĩa và khí tiết
Trong văn hóa Trung Hoa, ngày này gắn liền với truyền thuyết về Khuất Nguyên – một vị trung thần nước Sở, vì lòng yêu nước mà bị hãm hại, cuối cùng gieo mình xuống sông Mịch La. Người dân thương tiếc, đã ném cơm nếp bọc lá xuống sông, tổ chức đua thuyền tìm xác, từ đó hình thành phong tục ăn bánh tro, đua thuyền rồng, tưởng nhớ người xưa vì nước quên thân. Tết Đoan Ngọ ở đây trở thành biểu tượng cho lòng trung nghĩa và khí tiết cao cả, nhắc nhở người đời giữ lấy chính đạo giữa biến động nhân tâm.
Phong tục Việt Nam – Thanh lọc thân tâm qua ẩm thực và nghi lễ
Trong truyền thống Việt Nam, ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch lại mang một sắc thái gần gũi và thực tiễn hơn. Đây là thời điểm sâu bọ phát triển mạnh, bệnh tật dễ phát sinh, con người cần “giết sâu bọ” – không chỉ ở ruộng đồng, mà cả trong thân thể và tâm trí. Dân gian truyền lại thói quen ăn rượu nếp, mận, vải, bánh ú tro vào buổi sáng sớm, để tiêu trừ độc tố, thanh lọc khí huyết. Những món ăn ấy không chỉ đơn thuần là ẩm thực, mà là liệu pháp dưỡng sinh, gắn liền với sự nhạy cảm của người xưa trước chuyển động của tự nhiên.
Thế nhưng, sâu bọ lớn nhất không phải ở bên ngoài, mà chính là trong lòng người. Đó là tham dục, sân giận, đố kỵ, u mê – những thứ độc khí nuôi lớn bởi lo toan, nóng nảy, và sự quên mất chính mình trong dòng đời. Vì thế, Tết Đoan Ngọ trở thành một dịp tẩy trược không chỉ cho thân thể mà còn là hành trình thanh lọc tâm linh.
Nhiều gia đình vào ngày này tắm lá thuốc, xông thảo dược, treo ngải cứu, bùa chú… như một cách xua tà, mời chính khí trở về. Việc cúng gia tiên không chỉ là nghi lễ hình thức mà là nhịp nối giữa hai bờ âm – dương, giữa người đang sống và người đã khuất, giữa hôm nay và nguồn cội. Người xưa còn kiêng sát sinh, khuyên làm lành, tụng kinh trì chú, giữ tâm an định giữa tiết trời rực lửa. Vì trong tiết này, dương khí thịnh quá dễ sinh đảo loạn, tà khí cũng dễ len lỏi, chỉ có nội tâm chánh niệm mới gìn giữ được sự sáng suốt.
Tết Đoan Ngọ vì thế không chỉ là một phong tục truyền thống, mà là dịp để con người sống chậm lại, điều chỉnh thân – tâm – trí cho hài hòa với tiết trời, nhịp sống và vòng quay của vũ trụ. Trong cái rực rỡ của hạ chí, khi dương lên đến đỉnh, chính là lúc con người cần quay về bên trong, lắng nghe những điều thầm lặng và sống thuận theo trời đất.
Đoan Ngọ – ngày mà trời vào chính ngọ, đất tràn dương khí, và người cần tịnh hóa mình – là một phép cộng hài hòa giữa thiên nhiên và nhân thế. Giữa bao lo toan thường nhật, ngày này trở thành một nhắc nhở dịu dàng: rằng để sống trọn vẹn, đôi khi không cần tiến về phía trước, mà chỉ cần dừng lại, nhìn sâu và sống đúng với căn cốt thiện lương trong lòng mình.
“Trời đất hữu tình, người người thuận mệnh” – Tết Đoan Ngọ không chỉ gìn giữ một phong tục, mà là dịp để sống sâu hơn, tỉnh thức hơn, và yêu thương hơn, trong từng hơi thở hòa cùng nhịp đập của đất trời.
Khai Tâm biên tập
Vạn Điều Hay
