Từ nước và thuyền, hiểu được ý nghĩa của sinh mệnh

Trong “Liệt Tử – Hoàng Đế Thiên” có ghi lại một đoạn Nhan Hồi thỉnh giáo Khổng Tử về kỹ thuật chèo thuyền, đoạn đối thoại khiến chúng ta phải suy ngẫm và tỉnh ngộ.

Nhan Hồi hỏi Khổng Tử rằng: “Con đã từng đi qua một đầm sâu tên là Thương Thâm, kỹ thuật chèo thuyền của phu thuyền quả thực xuất thần nhập hóa. Con hỏi ông ấy: ‘Kỹ thuật chèo thuyền này có thể học được không?’ Ông ấy nói: ‘Có thể. Người biết bơi thì có thể dạy, người bơi giỏi thì có thể học được rất nhanh. Còn người có thể lặn, dù từ trước tới nay chưa từng nhìn thấy thuyền thì cũng sẽ lập tức có thể điều khiển được thuyền ngay’. Con lại hỏi tiếp, thì ông ấy không lên tiếng nữa. Xin hỏi thầy điều ông ấy nói có nghĩa là gì?”.

Khổng Tử đáp: “Ài! Ta đã dạy con nghiên cứu học tập những kiến ​​thức sách vở đó từ rất lâu rồi. Thế nhưng con không nắm được những kinh nghiệm thực tiễn, thì làm sao có thể nói đến việc bản thân nắm giữ Đạo đây? Người biết bơi lội có thể dạy, là bởi vì người đó không sợ nước; người giỏi bơi lội học được rất nhanh, là vì người ấy hiểu rõ đặc điểm của nước; còn người có thể lặn dưới nước dù chưa bao giờ nhìn thấy thuyền bè, nhưng có thể lập tức điều khiển được thuyền, là vì anh ta xem đầm sâu như đất núi, xem con thuyền bị lật úp như lùi xe mà thôi. Trong khi vạn vật úp lật, thoái lùi đồng thời hiện ra trước mặt anh ta, cũng không thể nào làm dao động nội tâm của anh ta. Kiểu người như vậy, gặp phải tình huống nào mà chẳng thong dong đây? Dùng ngói làm tiền đánh bạc, nhất định sẽ phát huy kỹ thuật đến tài tình; dùng tiền đồng để đánh bạc, trong lòng sẽ hơi lo sợ bất an; dùng tiền vàng đánh bạc, trong đầu sẽ luôn hỗn loạn hồ đồ. Kỹ xảo đánh bạc vốn là như thế, nhưng khi có điều quý tiếc thì quá xem trọng những vật ngoại thân, phàm là khi xem trọng vật ngoại thân thì nội tâm sẽ nông cạn hỗn loạn.”

Nếu con người từ tiên thiên đã hiểu được đặc tính của nước, thì con thuyền chỉ là vật ngoại thân, nó chỉ có tác dụng chuyên chở sinh mệnh, còn chủ tể của sinh mệnh vẫn là bản thân con người, bởi tự thân con người đã có bản năng tiềm ẩn (có thể bơi lội), hiểu được đặc tính của nước. Nhưng khi con người bắt đầu lệ thuộc quá nhiều vào vật bên ngoài và để chúng quyết định thay cho bản thân mình, thì bản năng của con người sẽ dần dần thoái hóa. Giống như chữ “Lãn” (懶: lười biếng) là do chữ “Lại” (賴: ỷ lại) ghép với chữ “Tâm” (忄) mà thành, ý nói rằng khi con người sinh tâm ỷ lại vào vật bên ngoài thì sẽ trở nên lười biếng.

Con người ngày nay quá mức truy cầu hưởng thụ vật chất, đồng thời còn ảo tưởng “người lười có phúc của người lười”, xem lười biếng là một trạng thái của sự truy cầu an nhàn, nhưng lại không biết chúng ta đang dần từng bước đánh mất bản năng tiên thiên quý giá nhất. Nếu đánh mất khả năng nắm giữ con thuyền sinh mệnh, chẳng khác nào tự đặt ra những mầm họa tiềm ẩn trên con đường sinh mệnh của mình.

Đối với mối quan hệ giữa chân ngã của bản tính và cảm quan của cơ thể người, chữ “Hoạt” (活) đã giải thích một cách rất hình tượng. Trong “Thuyết Văn Giải Tự” giải thích rằng “Hoạt” là chỉ tiếng nước chảy, là nước đang lưu động, cũng chính là hình dáng của nước, tức là đặc tính của nước. “Hoạt” trong cảm nhận của con người là biểu tượng của sinh mệnh, sinh và sống, bởi vậy sau khi sinh ra vì để sống mà phải bôn ba lao khổ chăng?

Vậy thì “Hoạt” như thế nào mới là ý nghĩa chân thực, đoạn đối thoại này đã chỉ ra rất rõ. Nhân chi sơ tính bản thiện (con người khi sinh ra, bản tính vốn thiện lương). Thượng thiện nhược thủy (nước là thiện nhất), đặc tính của nước đã nói rõ nội hàm văn hóa Thần truyền của chữ “Hoạt”. Vì vậy không khó để hiểu rằng, sinh mệnh chân chính của con người chính là chủ nguyên thần, hơn nữa bản tính vốn là Thiện, khi hạ xuống phàm trần đã không còn thuần tịnh, sống là mượn nhờ chiếc thuyền nhục thân này để tìm thấy đặc tính của nước (Thiện) mà phản bổn quy chân. Nếu con người không hiểu được đạo lý này, thì sẽ coi trọng dục vọng nhục thân, như thế sẽ đảo ngược lẫn lộn, chân ngã vì nhục thân mà vĩnh viễn mê mờ trong danh lợi tranh giành, từ đó phát sinh nguy hiểm và nguy cơ cho sinh mệnh, hậu quả là không thể nào tưởng tượng.